Het lijkt zo basaal. Iemand zien, werkelijk zien. En het is ook basaal, zo basaal zelfs dat het weleens de basisbehoefte van de mens zou kunnen zijn. Gezien worden, gehoord worden. Toch is het heel moeilijk, blijkbaar.

Juist voor mensen die mentaal en/of emotioneel uitgedaagd worden, is de behoefte om gezien en gehoord te worden van levensbelang. Het is dan ook schrijnend keer op keer van nieuwe cliënten te horen dat die behoefte niet waargemaakt wordt binnen de Geestelijke Gezondheidszorg (GGZ).

Het probleem van de diagnose

Dat er een diagnose wordt gesteld is nog niet eens het grootste probleem. (Ik heb daar eens, los van ACT, een boek over geschreven: Diagnose van de Moderne Filosoof, Damon 2018.) Willen weten hoe de vork in de steel zit is een begrijpelijke manier van omgaan met problemen, die in onze Westerse wereld veelal is verheven tot De Ultieme Manier. Maar analyseren en de bovenste steen boven halen, alles weten en begrijpen, dat is niet iets wat binnen ACT (Acceptatie en Commitment Theorie) wordt gedaan. Sterker nog, het wordt gezien als een inflexibele manier van werken.

ACT gaat ervan uit dat iedereen een verleden heeft, beelden over de toekomst, een rugzakje, manieren van handelen, rollen die we aangenomen hebben, concepten waar we van overtuigd zijn. En in die zin zijn we ook autistisch, hoogbegaafd, bipolair. Het probleem voor ACT zit hem nooit in dat we die dingen zijn, maar hoe we er mee om kunnen gaan. Elk oordeel, elke diagnose die we onszelf geven of ons gegeven wordt, kunnen we op twee manieren inzetten: inflexibel of flexibel. En stiekem alles wat daar tussen in valt. Meestal zitten we ergens er tussenin, in de grijswaarde.

Volgens ACT hoeft een psychisch flexibel persoon niet samen te vallen met de diagnose. ACT geeft wat dat betreft handen en voeten aan het welbekende adagium: ik ben niet mijn diagnose, ik ben niet mijn handicap.

Toch is de samenleving gefocussed op diagnoses. Enkel op basis van de diagnose wordt een behandelplan goedgekeurd (al was het alleen maar voor de zorgverzekering). Alsof het probleem in die ene diagnose ligt. Niet voor niets worden complexe gevallen én te duur én onmogelijk om binnen een x aantal behandelingen te ‘genezen’.

Zichtbaar zijn

Bij ACT wordt ervan uitgegaan dat alle manieren om maar niet het pijnpunt, de angst, het verdriet, te hoeven accepteren, je vastzetten. Die manieren noemen we wel overlevingsmechanismes en vermijdingsstrategiën. Wanneer niet op de juiste plaats en het juiste moment ingezet, maken die je inflexibel. Maar meer nog dan dat. Ze zorgen ervoor dat je niet vrij bent om te handelen naar dat wat je eigenlijk echt wil. Dat je niet kunt zijn wie je in je diepste binnen echt bent. Sterker nog: vaak heb je geen idee meer (of nooit gehad) wie dat eigenlijk is.

In mijn therapeutische praktijk en als docent ACT/beeldend kom ik mensen met allerlei achtergronden en problemen tegen. En keer op keer valt het me op hoe het zien van wat er echt is, het verschil maakt. De man die voor het eerst toe durft te geven dat onder zijn verdriet heel veel boosheid zit. Het meisje dat vertelt hoeveel angst ze voelt, en hoeveel energie het haar kost om haar vrolijke masker op te houden.

Voorbij het verhaal

Daar komen verschillende onderdelen bij kijken, naar iemand luisteren is een logisch begin. Maar luisteren is niet zo eenvoudig. Het heeft weinig te maken met aanhoren. Juist het iemand zijn verhaal laten doen, zorgt ervoor dat je die persoon nauwelijks ziet. Je kent dan het verhaal dat ze zichzelf waarschijnlijk al duizenden malen hebben verteld. Er is niks met een verhaal op zich, maar vanuit ACT is van belang: werkt het?

Vaak raken mensen verstrikt in details, in de manier waarop ze reageren op situaties en dan daar weer op reageren. Dus om uit te leggen waarom ik gisteren X deed, moeten alle onderdelen hoe het zover is kunnen komen boven tafel komen. Maar dat is een illusie. Zelfs als we alles weten, alle ins en outs kennen, is er nog altijd het feit dat ik me nu zus en zo voel. En dat ik zus en zo reageer.

Weten, het verhaal vertellen, is een manier van vermijden. Ja je hebt al die dingen meegemaakt, ja je bent beschadigd, ja je hebt moeten overleven — de vraag is of je samen valt met de manieren, diagnoses, concepten over jezelf, die je toen hebt aangeleerd. ACT heeft geen oordeel over al die dingen, zal nooit zeggen dat een bepaald idee of mechanisme verkeerd is. Maar werkt het? Als je in jouw beleving en ervaring geen keuze hebt, inflexibel bent, dan werkt het waarschijnlijk niet.

En daarom betekent werkelijk luisteren niet meegaan in het verhaal.

Werkelijk luisteren is confronteren

Voor studenten die ACT leren is dat nogal eens een harde dobber. Wat is er mis met een verhaal? Het is toch goed om naar iemand te luisteren? Je verhaal vertellen is toch een soort ruimte geven aan jezelf? Ja en nee. De vraag die ik als docent dan terugstel: wat is luisteren? Welke concepten van luisteren heb jij als (beginnende) therapeut? En wat is er (eigenlijk) nodig om iemand echt te zien?

Werkelijk luisteren, werkelijk iemand zien, is iemand confronteren met wat er is. Niet meegaan in de vermijdingen die de cliënt continu zal inzetten — want dat is wat hij of zij gewend is. Steeds maar weer onderbreken. Vragen wat er gebeurt, wat ze aan het doen zijn. En uiteindelijk ook of ze merken welke patronen ze inzetten in het hier en nu, als reactie op wat er gebeurt. In de beschreven situatie maar ook in de therapeutische sessie.

Existentieel detective

Je bent een existentieel detective, die geen genoegen neemt met weglopen (in welke vorm dan ook) van wat er echt is. Door op die manier samen echt te kijken, te bevragen hoe iemand nu eigenlijk ‘werkt’, kun je iemand ook echt gaan zien. En de cliënt kan zich dan ook zelf gaan zien. Zien wat er is, los van de rationalisatie ervan.

Dat is niet makkelijk. Het bij de pijn van de ander kunnen zijn, zonder daar een oplossing voor aan te bieden, vergt een hele dosis acceptatie en ontwikkeling van de therapeut zelf. En het lukt daarom ook zeker niet direct. Maar meegaan in de vermijding van de cliënt is alleen erg, als je daar niet bewust van bent en de cliënt er mee laat wegkomen. Wat dat betreft leef je ACT dus ook voor. Accepteren dat ook jij graag vermijdt, en dat er niks mis mee is, tenzij je het doet vanuit inflexibiliteit.

Praktijkvoorbeeld

Maria komt nu al ongeveer een jaar bij mij. Eerst regelmatig, nu af en toe nog voor een opfrismoment. Ze was (en is misschien wel) bij andere psychologen in behandeling. Er is veel trauma uit het verleden, en veel verdriet over hoeveel invloed dat nog steeds heeft op haar leven nu.

Gedurende de sessies werd ze steeds bekwamer haar eigen processen te zien voor wat ze zijn, in plaats van er op een verkrampte manier door geleefd te worden. Ze kreeg letterlijk meer ademruimte. Ze kon met nieuwe moeilijke dingen die op haar pad kwamen een gedegen keuze maken die haar eigen waarde versterkte in plaats van in oude patronen te vervallen.

Op een gegeven moment merkte ik op dat ik na een jaar eigenlijk nog steeds niet wist wat nou dat trauma uit haar jeugd was. Steeds waren we aan de slag gegaan met het heden, wat er nu speelt. Er kwamen wel veel flarden en onzekerheden, verklaringen uit haar jeugd ter sprake. Maar voordat ze dat hele verhaal deed had ik haar altijd al teruggegeven wat ze aan het doen was, en haar gevraagd of dat werkte.

Ze moest lachen toen ik dat zei, dat ik haar trauma niet kende. Dat ze besefte dat dat dus niet uitmaakte, dat ze zoveel stappen had kunnen zetten ondanks (of mijns inziens: juist dankzij) dat het trauma niet onnodig werd opgerakeld. Dat ze nu dat verleden draagbaar had gemaakt door flexibeler in haar huidige leven te staan.

Conclusie

Werkelijk iemand zien betekent met iemand kunnen kijken naar wat er is. Zonder oplossingen te gaan bedenken of naar toe te werken. Want het met iets kunnen zijn is werkelijke (actieve) acceptatie. En dat is de enige ‘oplossing’ waardoor er vrijheid komt om nieuwe mogelijkheden te ontdekken.