Hoe leer je nieuwe dingen? Deze vraag houdt me al mijn hele leven bezig. Want ik kan dan veel papiertjes op zak hebben, allerlei opleidingen hebben gedaan, maar dat wil niet zeggen dat ik ook antwoorden en oplossingen kan bieden aan anderen. Waar het uiteindelijk op neer komt als ik een ander persoon ontmoet is heel simpel: hoe kan ik de voorwaarden en ruimte scheppen zodat de ander zelf iets kan leren. En dat werkelijk goed doen, is dan weer niet zo simpel.
Zowel als docent als in mijn praktijk als therapeut kom ik continu mensen tegen die iets van mij willen. “Bedankt voor je wijze lessen,” schreef een student me na afloop van haar opleiding. En een ander schreef in haar evaluatie: “Je mag best wel eens vaker iets zelf vinden.” Allebei prachtige complimenten, omdat het duidelijk is dat ik ergens in geslaagd ben — of in ieder geval zeggen ze iets over de houding die ik als docent (maar ook als therapeut) weet aan te nemen. Ik probeer dan namelijk altijd iets over te dragen zonder daarbij mijn eigen mening en kennis en inzichten op iemand anders te projecteren.
Klassieke fallische kennisoverdracht
Projecteren noem ik het, maar het is gewoon de klassieke kijk op docentschap (of ouderschap, therapeut, etc) waarbij er een hierarchische relatie is tussen de wetende en de onwetende. De wetende moet iets doen zodat er een kennisoverdracht is. De onwetende (student, kind, etc) moet zich vooral gewllig opstellen en goed luisteren. Kritische vragen stellen mag wel, maar enkel als het gaat om het beter te begrijpen en niet om het gezag van de wetende te ondermijnen. Want als iemand geen eerbied heeft voor de kennis van de ander, dan is er geen goede leeromgeving.
Misschien is dit ietwat zwart-wit omschreven, maar veel relaties volgen dit patroon. Binnen de feministische filosofie noemt men dit een fallisch patroon, met een actieve gever en een passieve ontvanger. (Zie bijvoorbeeld werk van Luce Irigaray en Bracha Ettinger.) Precies hoe men eeuwenlang conceptie omschreef, met de ijverige spermacel en de passieve afwachtende eicel. Biologisch gezien blijkt daar niets van te kloppen overigens – de spermacel doet eigenlijk vrijwel niks behalve hoogstens een klein beetje heen en weer bewegen, terwijl de ontvangende omgeving al het werk doet om de cellen voort te stuwen naar de ontvangende eicel.
Het fallische model is nog heel erg gangbaar in alle soorten denken en relaties tussen mensen. En het is ook niet alsof dit model slecht is of niet werkt, er gebeurt zeker wat en tot op zekere hoogte is het ook prima. In sommige gevallen misschien ook wel de enige juiste relatie tussen twee partijen. Maar deze fallische, hierarchische relatie komt niet ten goede voor werkelijk leren. Want leren is meer dan kennisoverdracht.
Maar wat is leren dan?
Als docent, maar ook als therapeut, komen mensen met een bepaalde verwachting bij me. Ik heb dan ook een verantwoordelijkheid om aan die verwachting tegemoet te komen, wat niet wil zeggen dat ik alles moet doen wat van mij verwacht wordt. Zeker niet als het gaat om de vorm – daarin ben ik vrij om al spelend tot een resultaat te komen – maar wel als het gaat om het doel. De richting aangeven, de leiding houden dus, daar ben ik verantwoordelijk voor. Maar niet voor het behalen van het doel – dat is aan de student / client om verantwoordelijkheid voor te dragen.
In ACT (Acceptatie en Commitment Therapie) hebben ze het in dit verband over commitment. Dat is de toewijding die nodig is om werkelijk iets te kunnen doen, te kunnen leren. Als docent en therapeut ben ik toegewijd aan het faciliteren, het luisteren en het inspelen op wat er nodig is vanuit al mijn kennis en ervaring. Als student en client ben je toegewijd aan jouw eigen proces en het open staan voor nieuwe ervaringen, de bereidheid om daarop te reflecteren en (anders) naar de handelen. Bereidheid voor het proces dus. Dat is wat je in de gaten moet blijven houden – is er nog bereidheid, commitment – en niet het resultaat.
Wat? Niet resultaat-gericht?
Op Vrije Academie ’t Pad leidt dat soms wel tot lastige situaties. Want wij begeleiden studenten gebaseerd op de bereidheid die ze zelf tonen, niet op het gewenste resultaat dat wij in gedachten hebben. Als docent op ‘t Pad ben ik continu bezig studenten te verleiden in een bepaalde richting, door te confronteren, te prikkelen, alternatieven te laten zien. Maar waar iemand uitkomt, dat ligt aan heel veel dingen, die voornamelijk in henzelf liggen. We vergelijken studenten dus niet op het gebied van resultaten (wat wel heel jammer is want het zou alles zoveel makkelijker maken voor ons als docenten!) maar op de houding en het proces zelf. Want ondanks dat we graag willen dat studenten als ze klaar zijn op een bepaald niveau zijn (een bepaald resultaat hebben bereikt), weten we dat dat niet goed zou zijn. Veel waardevoller is de vaardigheden te hebben geleerd om zelf te blijven leren.
In die zin is dat niet heel anders in mijn praktijk als therapeut. Het is niet zo dat je in therapie moet blijven tot al je problemen opgelost zijn — sterker nog, ik ben niet een therapeut die een probleem op wil lossen. Ik wil mensen helpen de bereidheid in zichzelf te laten vinden, en de weerbaarheid en flexibiliteit trainen om met wat er ook gebeurt om te kunnen gaan. Want de ijskappen smelten toch, en niemand heeft het eeuwige leven. Problemen oplossen is dus niet wat ACT doet. Wel gaat ACT over het beter in het leven kunnen staan – het volle leven, inclusief narigheid.
Maar hoe leer je dan?
Leren gaat dus om commitment hebben aan het proces. Dat klinkt nog vaag, maar het is dan ook enkel de basis vanwaaruit je kunt beginnen. Maar zelfs met commitment, heeft een top-down kennisoverdracht nog weinig zin. Sommige mensen kunnen daar wel iets mee, maar laatst vroeg ik dat aan een van de slimste mensen die ik ken, en zij zei dat ze inderdaad goed uit boeken kan leren, woordjes kan stampen — maar enkel om het een korte tijd te kunnen reproduceren. Goed een andere taal leren werkt dus niet op die manier.
Leren door te doen lijkt het antwoord te zijn. Zeker als therapeut, waarbij ik mensen iets laat doen om daardoor letterlijk meer zicht te krijgen op wat er aan de hand is. Een inzicht gebaseerd op ervaring blijft langer hangen en lijkt ook tot een dieper inzicht te leiden. Je wil namelijk niet dat iemand iets leert over “situatie X” maar over de grotere verbanden waarbinnen X gebeurt en hoe het werkt. Want diezelfde situatie komt waarschijnlijk niet precies nog een keer voor, terwijl het onderliggende patroon zich keer op keer zal herhalen — totdat je je er bewust van bent en het doorbreekt (of niet).
Op Vrije Academie ‘t Pad beginnen we nooit met theoretische uitleg dus. Studenten zijn er soms wel even beduusd van hoeveel beeldende opdrachten ik tijdens een lesdag praktische filosofie wel niet geef. Direct beginnen met het maken van een tekening, en dan een specifieke vraag om er op te reflecteren — om in de bespreking daar weer op te reflecteren, op de onmogelijkheid van de vraag bijvoorbeeld. In een half uurtje doen we dan al zoveel, wordt al zoveel op z’n kop gezet, dat er een echte vruchtbare bodem vrij komt om kleine zaadjes in te strooien — of er iets gaat groeien en welke bloemen het precies worden is aan de student. Maar het strooien, het geven van beeldende ervaringen en daar de student (of client) mee te confronteren — dat is wat alle docenten op ‘t Pad blijven doen. Geloof in de vruchtbare bodem die elke student/client met zich meebrengt, hoop dat het zaadje goed terechtkomt en voldoende water en zon krijgt op de juiste momenten, en liefde voor het proces van de ander dat altijd leidend is, zonder daarbij de leiding als docent/therapeut te verliezen.
Geloof, hoop en liefde. Simpel he. En zo indrukwekkend, elke lesdag weer. Elke therapeutische sessie weer. Elk leermoment weer.
Nicole des Bouvrie is gepromoveerd in hedendaagse filosofie en afgestudeerd als psychosociaal therapeut beeldend aan Vrije Academie ‘t Pad, waar ze nu lesgeeft in voornamelijk het 3e en 4e jaar in de afstudeerrichting psychosociaal werk. Daarnaast heeft ze een praktijk als ACT/Art therapeut in Nuenen (vlakbij Eindhoven). Meer informatie: nobyeni.com