We kunnen het allemaal heel goed, of worden er op aangesproken als we het niet genoeg doen: empathie. We worden geleerd om problemen van anderen te benoemen en bespreken, ons zorgen maken over anderen. Mee-leven met een ander is ook een belangrijk onderdeel van het menselijk leven. Het je aantrekken als het niet goed gaat met iemand in je omgeving en daar over gaan praten als iemand je vraagt hoe het gaat.

Een client was er erg bekend mee: lopen op eierschalen en alles maar zo goed mogelijk doen zodat de ander het oke vond en geen verwijten zou maken. Duidelijk een onwerkbare situatie, zou ACT zeggen.

ACT: Acceptatie & Commitment Therapie wat een van de leidende modellen is die ik gebruik in mijn praktijk als psychosociaal therapeut beeldend. ACT is een redelijk simpel model dat altijd vraagt of het werkt. En als het niet werkt, wat je gedrag dan eigenlijk is, wat de eigenlijke waarde is, welk eigenlijke doel je nastreeft.

Als empathie een probleem blijkt

En binnen ACT valt empathie echter misschien wel onder vermijding. Empathie is misschien wel niet zo gezond en goed als het lijkt.

Empathie (Grieks: ἐμπάθεια, invoelen) is inlevingsvermogen, het vermogen om zich in te leven in de situatie en gevoelens van anderen.

Wikipedia

Iemand begrijpen, jezelf kunnen verplaatsen in een ander, je in leven in de realiteit van een ander — allemaal goede dingen toch? Ja en nee. Eigenlijk meer nee. Wat betekent het om een ander te begrijpen? Wat begrijp je dan? Je begrijpt iets waarvan je denkt dat het is wat de ander is. Het maakt dat je de ander reduceert tot een idee van jezelf. De ervaring van de ander, de werkelijke ervaring zoals de ander die ervaart, blijft erdoor verborgen. Verborgen achter een (waan)idee, een concept.

Wat niet betekent dat de ander je koud moet laten. Of dat je geen mede-lijden of sympathie of bezorgdheid voor een ander kunt hebben. Zeker wel. Zolang die zaken er niet voor zorgen dat je denkt dat je weet hoe het voor een ander is. Want dan plak je jouw eigen vermogen en ervaring op de werkelijkheid van een ander. En ontzeg je die ander haar ander-zijn.

(Maar dit is wellicht wat filosofisch… gebaseerd op onder meer mijn lezing van Emmanuel Levinas, Bracha Ettinger en Luce Irigaray.)

Vermijding?

Voor ACT is alles wat je tot concept maakt een stap weg van de acceptatie van wat er is. Existentiele vermijding, noemen ze dat binnen ACT. Vermijding kan je doen op enorm veel manieren, en is ook erg persoonsgebonden. Wat voor de een vermijding is, hoeft dat voor de ander niet te zijn. Ook intentie speelt hierbij een belangrijke rol. (Maar laat ik dit parkeren voor een andere blog…)

Vermijding is dat je het eigenlijke wegduwt, op wat voor manier dan ook. En dat kost vaak bakken met energie, en het werkt ook niet echt heel erg goed, want de onderliggende pijn sijpelt er toch doorheen, dus verzin je weer meer en nog hardere manieren van vermijding om de situatie beheersbaar te houden. Want stel je voor dat je niet meer in controle bent, dat die pijn of emotie of ervaring of herinnering die je niet meer wilt, in vol ornaad tevoorschijn zou komen. Dat is vermijding.

Empathie als vermijding. Hoe werkt dat dan?

Het kan zijn dat je jezelf ziet als een empathisch persoon. Je gebruikt dan een bepaald concept waarachter je je verschuilt. Bijvoorbeeld: als je jezelf als aardig persoon bestempelt, dan moet je wel aardig zijn, en ook nog eens op de bepaalde manier waarvan jij vindt dat het aardigheid is. Ongeacht de situatie. Terwijl als je aardigheid als waarde hebt, dan ben je flexibel je verschillende vaardigheden in te zetten.

Empathie kan ook een manier zijn om maar niet naar jezelf te hoeven luisteren, om je eigen pijn en verlangens weg te cijferen. Je begrijpt waarom de ander zus en zo doet, dus je slikt het. De ander heeft dit en dat nodig, dus je geeft dat wat er van je gevraagd wordt, ongeacht de consequenties voor je eigen mentale welzijn. De eierschalen stapelen zich op, en uiteindelijk ben je kwijt wie jijzelf bent.

Blijf bij jezelf

De oude grieken hadden al het credo: ken uzelf (γνῶθι σεαυτόν, gnōthi seauton). Niet: ken de ander. Blijf bij jezelf, zoek uit hoe het werkt voor jou, en hoe het met jou is. Dat is waar de ACT-therapeut bij helpt. Niet vanuit empathie, niet omdat de therapeut zelf weet hoe het werkt en jou vertelt wat te doen gebaseerd op de eigen ervaring. Nee. Niet met inlevingsvermogen, maar met oprechte interesse in de ander zijn eigenheid. Juist het feit dat je je niet in kunt of hoeft te leven, maakt het mogelijk de ander te zien.

En zo ook deze client. Die na alles uit de doeken te hebben gedaan wat er al was gedaan voor de ander, wat voor moeite erin was gestoken, en hoe zwaar en moeilijk het allemaal was, stil werd en besefte waar ze mee bezig was toen ik het haar werkelijk (en opnieuw) vroeg:

en, hoe gaat het met jou?